Baza wiedzy

HomeBaza wiedzy

O zielonym pierścieniu aglomeracji warszawskiej

Definicja i funkcje zielonego pierścienia (ZP)

Zgodnie ze wskazaniami Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2030, „zielony pierścień\” (dalej jako ZP) to całokształt struktury terenów otwartych obszaru funkcjonalnego miasta. Zielone pierścienie (ang. greenbelts) są stosowanymi na świecie od przeszło 100 lat narzędziami planistycznymi, służącymi ochronie terenów otwartych położonych w sąsiedztwie rozwijających się miast.
ZP pełnią funkcje: zaopatrzeniowo-rolniczą, środowiskotwórczą (w tym regeneracja powietrza, ograniczenie wyspy ciepła, retencja wód), ekologiczną (zachowanie najcenniejszych przyrodniczo obszarów, w tym nieobjętych ochroną formalną), społeczno-wypoczynkową (dostęp do terenów rekreacji, zachowanie krajobrazu jako kluczowego elementu tożsamości społeczności lokalnych).

Obecny stan prawny i zaawansowanie prac

Zakres i sposób tworzenia ZP zostały opisane w Opracowaniu ekofizjograficznym dla miejskiego obszaru funkcjonalnego ośrodka wojewódzkiego Warszawy (MBPR 2016 – 2018). Szczegóły powinny być przedmiotem dyskusji i konsultacji społecznych.
Choć ZP został wielokrotnie wspomniany w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego 2030 + oraz w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Wojewówdztwa Mazowieckiego (MBPR 2018), to wyłącznie na poziomie deklaracji, bez żadnych konsekwencji prawnych.

Główne komponenty ZP aglomeracji warszawskiej

lasy (państwowe, miejskie, prywatne), parki miejskie w „klinach\” wchodzących pomiędzy zabudowę warszawską (m.in. Park Natoliński, Las Kabacki, Rezerwat Morysin, Lasek Bielański, Las Bemowski, Park Cytadela, Park Praski, Ogród Zoologiczny i in.),
dolina Wisły od Czerska po ujście Bugo-Narwi, tj. międzywale wraz z żyznymi obszarami rolnymi (mady wiślane – gleby I i II klasy) i przyległymi łęgami jako kręgosłup ZP,
wody: rzeki, potoki, kanały, stawy wraz z ich ekosystemami,
łęgi, torfowiska, łąki, tereny podmokłe,
inne tereny otwarte: pola uprawne z glebami różnych klas, ogródki działkowe, tereny czwartej przyrody, obszary retencji wód, poligony wojskowe i in.

W promieniu średnio 20-25 km, a w niektórych miejscach nawet ok. 50 km od granic stolicy.

Współtwórcy i interesariusze Zielonego Pierścienia Warszawy

kluczowym interesariuszem jest biosfera, czyli środowisko naturalne w interakcji z ludźmi. Od niego zależy, czy i jak długo miasto pozostanie miejscem zdatnym do życia. Z punktu widzenia tego interesariusza chaotyczna urbanizacja w połączeniu z degradacją gleb, wód, powietrza, krajobrazu to ogromna otwarta rana, która wymaga pilnego leczenia;
interesariuszami ZP są przede wszystkim mieszkańcy aglomeracji warszawskiej (Warszawa + 49 gmin okalających), którzy mogą być reprezentowani przez inicjatywy nieformalne, NGOS-y, samorządy lokalne, itp., lub zabierać głos bezpośrednio w petycjach, ankietach, referendach, panelach obywatelskich;
władze lokalne (gminne, powiatowe, wojewódzkie) nie są samodzielnym interesariuszem, a jedynie występują w imieniu i z upoważnienia mieszkańców i powinny wypowiadać się w sprawie ZP na bazie rzeczywistej wiedzy o oczekiwaniach i potrzebach mieszkańców, co wyklucza typowy tryb fasadowych konsultacji ogłaszanych na BiP-ach i tablicach w urzędach miejskich;
właściciele i zarządcy gruntów w obrębie ZP są oczywistymi interesariuszami i posiadają prawa nabyte już istniejącymi ustawami i uchwałami; poza tymi prawami nabytymi ich głos liczy się w takim samym stopniu, jak głos wszystkich mieszkańców aglomeracji;
Lasy Państwowe i Lasy Miejskie oraz państwowe instytucje ochrony przyrody (RDOŚ, Wody Polskie i in.) nie są samodzielnymi interesariuszami, ponieważ zarządzają przestrzenią publiczną / majątkiem społecznym w imieniu mieszkańców i ich stanowisko nie może być sprzeczne z podstawowymi potrzebami mieszkańców, w tym z społeczną i środowiskotwórczą funkcją ZP;
ważną rolę w kształtowaniu ZP miast odgrywa Unia Europejska, której strategie i dyrektywy wyznaczają podstawowe kierunki łączenia zrównoważonego rozwoju z przywracaniem bioróżnorodności i zapobieganiem katastrofie klimatycznej.

Specyfika Warszawy w kształtowaniu ZP

50 różnych gmin. Większość obszaru ZP znajduje się poza granicami m.st. Warszawy. Mimo projektu Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego współpraca gmin w dziedzinie ładu przestrzennego w praktyce niemal nie istnieje.
Polska, w tym okolice Warszawy, ma najwyższy wskaźnik rozproszenia zabudowy w Unii Europejskiej, co wynika z braku korelacji między prognozami demograficznymi a decyzjami planistycznymi. Rodzi to ogromne koszty infrastrukturalne i problemy komunikacyjne dla gmin. Postępuje atomizacja i w konsekwencji degradacja terenów zielonych, ogromna antropopresja na małe wyizolowane skrawki zieleni takie jak Las Kabacki, likwidacja korytarzy migracyjnych i ekologicznych, podtopienia i problemy z dostępnością wody pitnej w wyniku utraty zdolności retencyjnych środowiska, totalna degradacja krajobrazu i powszechne obniżanie się jakości życia w wyniku smogu, hałasu oraz zaniku terenów rekreacyjnych w pobliżu miejsc zamieszkania.
Obecna aktywizacja społeczeństwa polskiego na rzecz ochrony lokalnej przyrody, terenów zielonych, drzew, poprawy jakości powietrza – jest zjawiskiem szeroko dyskutowanym w Europie i jest bardziej intensywna, niż w jakimkolwiek innym kraju unijnym. Tworzy to kluczową bazę i poparcie społeczne dla dalszych działań.

Na kim się wzorujemy?

Pod względem przyrodniczym i układu zabudowy, a także uwarunkowań historycznych, ZP Warszawy jest zbliżony do berlińskiego (ogromny rozwój przedmieść po 1989/90 roku, wcześniej ograniczony ustrojem, biedą, w Berlinie – murem; długie „ramiona\” zabudowy satelickiej wzdłuż kilku kluczowych osi komunikacyjnych; relatywnie duży udział lasów i ekosystemów quasi-naturalnych). W modelu berlińsko-warszawskim, pierścień wokół aglomeracji uzupełniają kliny między pasami zwartej zabudowy podmiejskiej. Kliny te sięgają na południu po Morysin (Wilanów), Las Kabacki i okolice S2, na północy po Lasy Bielański i Bemowski. Są to tereny w zarządzie Lasów Miejskich, z założenia o wiodącej funkcji społecznej. W Berlinie pierścień utworzyło porozumienie NGOS-ów wspólnie z porozumieniem gmin.
Toronto jest przykładem niezwykle udanej kampanii pozytywnej, która przekonała zdecydowaną większość interesariuszy, w tym właścicieli gruntów, że ZP leży w ich interesie i należy go poprzeć.
Jedynym istniejącym rozwiązaniem na poziomie ogólnokrajowym jest brytyjska ustawa z 1938 roku, na bazie której ustanowiono już ponad 20 pierścieni miejskich, w tym ogromny Green Belt Londynu.
Niezwykle cenne są projekty polskich pierścieni miast zawarte w studium rozwoju i zagospodarowania przestrzennego aglomeracji oraz planie zagospodarowania przestrzennego województwa dla Lublina, Zielonej księdze aglomeracji poznańskiej dla Poznania, Planie zagospodarowania przestrzennego Łodzi (tzw. Zielonego Kręgu Tradycji i Kultury), oraz Zasadach Polityki Ekologicznej Wrocławia, a także wyżej wspomniane opracowania dla Warszawy. Niestety wszystkie te polskie projekty pozostają w sferze czysto koncepcyjnej bez przełożenia na akty prawa miejscowego i na konkretne zapisy dotyczące zagospodarowania przestrzennego. Pod tym względem zapóźnienie Polski względem większości krajów wysokorozwiniętych wynosi od 30 do nawet 150 lat.

Dokumenty prawne i planistyczne mówiące o zielonym pierścieniu Warszawy

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030), uchwalona przez Radę Ministrów w 2011 r. i zmieniona w 2012 r., jest najważniejszym krajowym dokumentem strategicznym dotyczącym zagospodarowania przestrzennego. Zobowiązuje ona do utworzenia systemów zielonych pierścieni wokół 35 miejskich obszarów funkcjonalnych, ośrodków metropolitalnych i regionalnych. Mają one na celu zapobiegać fragmentacji przestrzeni przyrodniczej, zachowywać integralność obszarów o szczególnych walorach kulturalnych i ekologicznych oraz hamować spontaniczny rozwój zabudowy podmiejskiej. http://eregion.wzp.pl/sites/default/files/kpzk.pdf
Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego (uchwała Sejmiku Nr 22/18 z dnia 19 grudnia 2018 – wspomina o ZP Warszawy w sumie kilkanaście razy w formule \”określa się następujące działania\” (np. \”tworzenie zielonych pierścieni wokół Warszawy, ośrodków regionalnych i subregionalnych\”). Stwierdza również, że \”lasy zajmują 23% powierzchni województwa […] wraz z dolinami rzek i terenami otwartymi tworzą obszar o potencjale do kształtowania zielonego pierścienia wokół Warszawy […] Niemniej ważne są działania dotyczące ochrony środowiska w zakresie kształtowania zielonego pierścienia wokół stolicy poprzez ochronę przed zabudową terenów stanowiących zaplecze żywicielskie i przyrodniczo-rekreacyjne.\” http://edziennik.mazowieckie.pl/WDU_W/2018/13180/akt.pdf
Strategia rozwoju województwa mazowieckiego 2030+ (uchwała Sejmiku nr 72/22 z 24 maja 2022) posługuje się z kolei w odniesieniu do ZPW terminem \”powinna być\”, np. \”całość obszaru zurbanizowanego powinna być zamknięta strefą zielonego pierścienia, bezpośrednio powiązanego z przestrzeniami ekstensywnego użytkowania w miastach (parki, zieleńce, skwery, doliny cieków wodnych) […] Szczególnie ważne jest dążenie do utrzymania struktury miast powiązanych z terenami otwartymi, tworzenie zielonego pierścienia wokół Warszawy i miast subregionalnych oraz zachowanie obszarów żywicielskich wokół tych miast.\” https://mbpr.pl/strategia-rozwoju-wojewodztwa-mazowieckiego-2030-innowacyjne-mazowsze-2/
Opracowanie ekofizjograficzne dla miejskiego obszaru funkcjonalnego ośrodka wojewódzkiego Warszawy (do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego, MBPR 2016-18) szczegółowo omawia funkcje zielonych pierścieni miast (green belts) a także historię i dzień dzisiejszy ZPW w rozdziale 9, a także przedstawia kryteria wyznaczania obszaru ZP Warszawy i przedstawia konkretne mapy Pierścienia. https://mbpr.pl/wydania-on-line/zeszyt-2522018-opracowanie-ekofizjograficzne-do-planu-zagospodarowania-przestrzennego/
Szczegółowe omówienie aktualnych zapisów w planach wojewódzkich dotyczących zielonych pierścieni polskich miast znajduje się w opracowaniu Aleksandry Wyrzykowskiej ZIELONE PIERŚCIENIE W PLANACH PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA WOJEWÓDZTW – ANALIZA ZAPISÓW: https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-76cab481-140b-477f-bd32-6e16bd784509

Zielone pierścienie miast

Green belts Zielone pierścienie wielkich miast

Jak napisała dr hab. Agata Cieszewska z Katedry Architektury Krajobrazu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego „koncepcja zielonych pierścieni bazuje na zabezpieczeniu w otoczeniu aglomeracji systemu terenów otwartych, wolnych od zabudowy, co w konsekwencji ma się przyczynić do zatrzymania niekontrolowanego rozprzestrzeniania się terenów zabudowywanych. Jednocześnie zachowanie rozległych obszarów terenów otwartych, na granicach miast, zapewnia podtrzymanie wielu funkcji środowiskowych i społecznych. Funkcje te mają istotne znaczenie dla jakości życia w miastach i ich sąsiedztwie.

Koncepcja greenbelt znalazła zastosowanie w wielu metropoliach na świecie: od Wielkiej Brytanii po Brazylię, Koreę Płd i Japonię. Narzędzie to zazwyczaj stosowane jest dla obszarów metropolitalnych miast dużych powyżej 500 tys. mieszkańców, choć spotyka się i przypadki wyznaczania ich dla miast mniejszej wielkości. Na przestrzeni lat wraz z rozwojem wielu nowych dziedzin w tym ekologii krajobrazu koncepcja ewoluowała, a wraz ze zmianami zasad kształtowania miast i terenów metropolitalnych uległy zmianie nie tylko zasady formowania obszarów ograniczających rozwój zabudowy, ale także funkcje, jakie pełnią\”.

W opracowaniu „Green belts Zielone pierścienie wielkich miast\” można przeczytać o rozwoju koncepcji zielonych pierścieni, poznać ich funkcje i najnowsze idee w ich kształtowaniu oraz prześledzić studia przypadków ze wszystkich kontynentów oraz perspektywy realizacji koncepcji w warunkach polskich. Pełne opracowanie do pobrania pod linkiem https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-e598b4a6-8edf-47d5-8c96-3c3417289651/c/vol33_19_Cieszewska.pdf

Najważniejsze zagadnienia związane z zielonymi pierścieniami miast znajdują się w:

Wykładzie dr hab. Agaty Cieszewskiej pt. „Koncepcja Green belt i jej zastosowanie w obszarach metropolitalnych: l i n k
Oraz artykule prelegentki „Green belt jako narzędzie zarządzania terenami otwartymi w obszarach metropolitalnych\” https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-e598b4a6-8edf-47d5-8c96-3c3417289651

Baza wiedzy

Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym

lis 11, 2023

Nowelizacja ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, która weszła w życie 25 września br. to kolejne podejście do kompleksowej reformy obecnej ustawy uchwalonej już w 2003 r.